Xyanua là một trong những chất có độc tính cao nhất từng được ghi nhận. Dù vậy, nó vẫn được sử dụng phổ biến trong nhiều ngành công nghiệp như khai thác vàng, xi mạ kim loại,… Để phòng ngừa rủi ro, việc nhận diện chất độc xyanua, hiểu rõ cơ chế gây hại và biết cách xử lý an toàn khi có sự cố là điều không thể bỏ qua.
Xyanua là gì?
Chất độc xyanua (cyanide) là tên gọi chung của các hợp chất chứa ion – CN, bao gồm khí hydro xyanua (HCN) và các muối như natri xyanua (NaCN), kali xyanua (KCN). Các chất này thường tồn tại ở dạng khí, lỏng hoặc tinh thể rắn, có khả năng bay hơi cao và cực độc ngay cả ở nồng độ thấp.
Xyanua thường tồn tại ở dạng khí, lỏng hoặc rắn
Chất độc xyanua có trong đâu là câu hỏi thường gặp khi đề cập đến mức độ nguy hiểm của loại hóa chất này. Trong tự nhiên, xyanua xuất hiện chủ yếu ở một số loại thực vật chứa glycoside cyanogenic – hợp chất có khả năng giải phóng xyanua khi bị phân hủy. Một số thực phẩm quen thuộc có thể chứa xyanua ở mức độ nhất định như măng tươi, sắn, hạt của các loại quả như đào, mơ, táo, mận.
Ngoài tự nhiên, xyanua còn được tổng hợp và sử dụng trong công nghiệp như khai thác vàng, xi mạ kim loại và sản xuất thuốc trừ sâu. Dù có độc tính cao, chất độc xyanua vẫn được sử dụng rộng rãi nhưng phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về an toàn và kiểm soát hóa chất.
Tính chất vật lý, hóa học của chất độc Xyanua
Xyanua là một hợp chất tồn tại ở nhiều dạng vật lý khác nhau như dạng khí, lỏng và tinh thể rắn. Dạng khí hydro xyanua (HCN) không màu, có mùi hạnh nhân đắng đặc trưng nhưng không phải ai cũng ngửi được, đồng thời nhẹ hơn không khí và dễ bay hơi.
Dạng lỏng thường là dung dịch HCN hòa tan trong nước, dễ thẩm thấu qua da và niêm mạc, có độc tính cao không kém dạng khí. Trong khi đó, các muối xyanua như natri xyanua (NaCN) và kali xyanua (KCN) có dạng tinh thể trắng, tan tốt trong nước. Chúng có khả năng phân hủy và giải phóng khí HCN khi tiếp xúc với axit mạnh như axit sulfuric.
Muối natri xyanua có dạng tinh thể trắng
Công thức hóa học của xyanua chủ yếu xoay quanh ion CN-, thành phần chịu trách nhiệm chính cho độc tính và khả năng phản ứng mạnh của các hợp chất chứa xyanua. Xyanua nguy hiểm như thế nào còn phụ thuộc vào dạng tồn tại và điều kiện tiếp xúc.
Với khả năng tạo phức nhanh với các ion kim loại như sắt, đồng,…, chất độc xyanua được ứng dụng trong ngành khai thác khoáng sản và xi mạ kim loại. Tuy nhiên, chính khả năng phản ứng mạnh và dễ phát tán này khiến xyanua trở thành một trong những hóa chất độc hại và cần được kiểm soát nghiêm ngặt trong quá trình sử dụng.
Xyanua độc như thế nào? Cơ chế gây độc với cơ thể
Chất độc Xyanua là một trong những chất độc mạnh nhất, chỉ với liều rất nhỏ cũng có thể gây tử vong. Liều khoảng 50 mg xyanua rắn hoặc nồng độ 0,2 % khí HCN trong không khí đã đủ để gây chết người ở người nặng 50 – 60 kg.
Cơ chế gây độc của xyanua là ức chế enzyme cytochrome c oxidase (hay cytochrome oxidase) trong chuỗi hô hấp tế bào. Khi liên kết với ion Fe2+ ở trung tâm enzyme này, xyanua ngăn tế bào sử dụng oxy dù lượng oxy trong máu vẫn dư thừa. Kết quả là tế bào không tạo được năng lượng, dẫn đến nhiễm toan chuyển hóa, tổn thương não, tim và hệ thần kinh trung ương.
Ngộ độc xyanua gây tổn thương tim
Triệu chứng ngộ độc thường xuất hiện rất nhanh trong vài giây đến vài phút. Ban đầu có thể là đau đầu, chóng mặt, buồn nôn và nhịp tim tăng. Nặng hơn, người bệnh có thể co giật, hạ huyết áp, suy hô hấp, trụy tim mạch và tử vong nếu không được cấp cứu kịp thời. Nếu may mắn sống sót, người từng ngộ độc xyanua có thể chịu tổn thương lâu dài như di chứng thần kinh, tổn thương tim, não và suy giảm chức năng hô hấp.
Tại sao Xyanua vẫn được sử dụng bất chấp độc tính cao?
Mặc dù cực độc, chất độc xyanua vẫn giữ vai trò quan trọng trong nhiều ngành công nghiệp nhờ vào các đặc tính hóa học độc đáo. Vậy xyanua dùng để làm gì? Trong khai thác vàng, xyanua giúp hòa tan vàng từ quặng nhờ khả năng tạo phức ổn định với ion vàng (Au(CN)2-), dẫn đến hiệu suất thu hồi vàng lên tới 98%, cao hơn nhiều phương pháp khác và chi phí vận hành thấp hơn đáng kể.
Ngoài ra, trong ngành mạ kim loại, các muối xyanua được sử dụng để mạ vàng, bạc,… tạo lớp phủ mịn, bền và chống ăn mòn. Tác dụng của xyanua còn thể hiện ở vai trò là nguyên liệu sản xuất pigment màu dùng trong ngành sơn, nhuộm; tham gia vào quy trình tổng hợp nhựa và nhiều hợp chất hữu cơ quan trọng khác.
Hơn nữa, chất độc xyanua mang lại lợi thế về tính linh hoạt và hiệu quả ứng dụng. Nó hoạt động mạnh mẽ như một chất xúc tác trong các phản ứng hữu cơ, có thể sử dụng trong nhiều điều kiện sản xuất khác nhau, giúp tối ưu hóa quy trình và tiết kiệm nguyên liệu.
Quy định pháp luật về quản lý và sử dụng Xyanua
Xyanua không bị cấm tuyệt đối theo Luật Hóa chất nhưng thuộc danh mục hóa chất nguy hiểm, hạn chế sản xuất – kinh doanh theo Nghị định 113/2017/NĐ-CP (sửa đổi bởi NĐ 82/2022/NĐ-CP). Khi mua bán, các bên phải dùng phiếu kiểm soát đặc biệt và lưu giữ ít nhất 5 năm với đầy đủ thông tin để phục vụ kiểm tra khi cần.
Cơ sở sản xuất hoặc lưu trữ chất độc xyanua từ 5000 kg trở lên tại một thời điểm phải xây dựng và phê duyệt kế hoạch phòng ngừa và ứng phó sự cố, đảm bảo an toàn hóa chất theo quy định. Bên cạnh đó, việc nhập khẩu hoặc vận chuyển chất xyanua cũng yêu cầu khai báo qua Cổng một cửa quốc gia, với thời hạn xử lý hồ sơ trong vòng 16 giờ làm việc.
Mua bán trái phép xyanua có thể bị phạt tù 1 – 5 năm
Ngoài ra, theo Điều 311 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017) quy định: Người nào sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng hoặc mua bán trái phép chất độc xyanua có thể bị phạt tù 1 – 5 năm. Trong trường hợp nghiêm trọng (ví dụ có tổ chức, số lượng lớn, gây chết người), mức án có thể lên tới 20 năm tù hoặc chung thân, kèm theo phạt tiền từ 5 – 50 triệu đồng.
Hướng dẫn xử lý sự cố rò rỉ, tràn đổ Xyanua
Khi xảy ra sự cố rò rỉ hoặc tràn đổ chất độc xyanua, cần lập tức cách ly khu vực, dựng biển cảnh báo và báo cho cơ quan chức năng để xử lý. Người tham gia ứng phó phải mang đầy đủ trang bị bảo hộ cá nhân, bao gồm quần áo chống hóa chất, găng tay, kính và mặt nạ phòng độc có màng lọc phù hợp.
Việc xác định chất độc xyanua từ đâu rò rỉ giúp lựa chọn phương án xử lý phù hợp. Với sự cố nhỏ, cần thu gom bằng vật liệu thấm như cát, trấu và xử lý như chất thải nguy hại. Trường hợp tràn lớn, phải thông gió tốt, dùng quạt hút hoặc phun sương để hạn chế HCN bay hơi, tránh tác hại của xyanua phát tán trong không khí.
Tiếp theo, cần xử lý chất thải đã thu gom bằng phương pháp hóa học để tiêu diệt xyanua, chuyển chất độc xyanua thành cyanate hoặc các chất ít độc hơn. Nếu có người bị ngộ độc, cần sơ cứu, rửa sạch vùng tiếp xúc và nhanh chóng đưa đến cơ sở y tế gần nhất để điều trị.
Mặc dù mang độc tính cao và tiềm ẩn nhiều rủi ro, chất độc xyanua vẫn đóng vai trò quan trọng trong nghiệp. Hiểu rõ đặc tính, cơ chế gây hại và cách xử lý sự cố sẽ giúp giảm thiểu rủi ro khi tiếp xúc. Việc tuân thủ quy định pháp luật và quy trình an toàn là yếu tố then chốt để bảo vệ sức khỏe con người trong quá trình sử dụng xyanua.
