Hóa chất vĩnh cửu (PFAS) đang trở thành mối lo ngại toàn cầu khi được sử dụng rộng rãi trong nhiều ngành như dệt may, bao bì, mỹ phẩm và điện tử. Với đặc tính khó phân hủy, nhóm hợp chất này tồn lưu lâu dài trong môi trường và cơ thể con người, gây rủi ro sức khỏe nghiêm trọng. Tại Việt Nam, vấn đề quản lý và xử lý loại hóa chất này ngày càng được quan tâm, đòi hỏi các giải pháp bền vững để giảm thiểu ô nhiễm.
Hóa chất vĩnh cửu là gì?
Hóa chất vĩnh cửu là gì? Đây là tên gọi chung của nhóm PFAS (per- và polyfluoroalkyl substances) với hơn 4.700 hợp chất tổng hợp ra đời từ thập niên 1940. Chúng nổi bật nhờ khả năng chống nước, dầu mỡ, bám bẩn và chịu nhiệt nên được ứng dụng rộng rãi trong chảo chống dính, bao bì thực phẩm, vải chống thấm, mỹ phẩm và nhiều sản phẩm công nghiệp.
PFAS xuất phát từ đặc tính cực kỳ bền vững
Tên gọi vĩnh cửu xuất phát từ đặc tính cực kỳ bền vững, gần như không phân hủy trong môi trường. Nhiều nghiên cứu đã phát hiện PFAS trong đất, nước, không khí, thậm chí trong máu và mô người, kể cả tại Bắc Cực hay Nam Cực. Điều này khiến PFAS trở thành thách thức lớn về sức khỏe cộng đồng và an toàn môi trường.
Đặc tính nổi bật của hóa chất vĩnh cửu
Điểm khiến hóa chất vĩnh cửu PFAS trở thành mối quan tâm toàn cầu chính là đặc tính cực kỳ bền vững. Cấu trúc hóa học cacbon-fluor trong PFAS gần như không thể bị phá vỡ bởi các yếu tố tự nhiên như nhiệt độ, ánh sáng hay vi sinh vật. Nhờ đó, chúng tồn tại hàng chục năm, thậm chí hàng thế kỷ trong đất, nước và không khí.
Ngoài khả năng không phân hủy sinh học, PFAS còn có xu hướng tích lũy sinh học trong cơ thể người và động vật. Một số loại PFAS chuỗi ngắn có thể thẩm thấu qua da, khiến nguy cơ phơi nhiễm gia tăng ngay cả khi không ăn uống trực tiếp.
PFAS dễ lan truyền theo dòng nước
Bên cạnh đó, PFAS còn khó bay hơi, dễ lan truyền theo dòng nước và gắn chặt vào trầm tích, khiến việc xử lý trở nên phức tạp. Chính các đặc tính này vừa làm PFAS hữu ích trong công nghiệp, vừa khiến chúng trở thành hóa chất khó kiểm soát trong môi trường.
Các loại hóa chất vĩnh cửu phổ biến hiện nay
Hiện nay, nhóm hóa chất được biết đến nhiều nhất là PFAS gồm hàng nghìn hợp chất có cấu trúc chứa flo, nổi bật với khả năng chống nước, dầu và chịu nhiệt. Trong đó, hai loại được nghiên cứu nhiều là PFOA và PFOS thường có mặt trong các sản phẩm chống dính, chất chống thấm, bọt chữa cháy hay bao bì thực phẩm. Đây là những chất khó phân hủy và có xu hướng tích tụ trong cơ thể sinh vật cũng như môi trường tự nhiên.
Ngoài ra, một số hóa chất fluor hữu cơ khác trong nhóm PFAS cũng được sử dụng rộng rãi như GenX chemicals, được phát triển để thay thế PFOA nhưng vẫn đặt ra nhiều lo ngại về mức độ an toàn. Ở Việt Nam, nhiều nghiên cứu môi trường đã phát hiện sự tồn tại của các hóa chất này trong nước mặt, đất và bùn thải, đặc biệt tại những khu vực gần khu công nghiệp hoặc nhà máy sản xuất vật liệu chống thấm.
Việc nhận diện rõ ràng các loại hóa chất vĩnh cửu phổ biến hiện nay không chỉ giúp nhà quản lý có biện pháp kiểm soát chặt chẽ mà còn góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về nguy cơ tiềm ẩn. Đây là cơ sở quan trọng để xây dựng chính sách bảo vệ sức khỏe con người và môi trường trước tác động lâu dài của chúng.
Ảnh hưởng của hóa chất vĩnh cửu đến sức khỏe và môi trường
Ảnh hưởng của PFAS là gì, chúng có khả năng tích tụ sinh học và tồn tại lâu dài trong cơ thể con người. Nhiều nghiên cứu cho thấy PFAS liên quan đến rối loạn hormone, suy giảm chức năng miễn dịch, bệnh gan, bệnh tuyến giáp và nguy cơ ung thư thận, tinh hoàn. Trẻ em tiếp xúc sớm có thể gặp tình trạng giảm khả năng phát triển và ảnh hưởng đến hệ miễn dịch.
PFAS có thể suy giảm chức năng miễn dịch
Về môi trường, PFAS rất khó phân hủy nên thường được gọi là hóa chất vĩnh cửu. Chúng có thể lan truyền qua nước ngầm, đất và không khí, gây ô nhiễm diện rộng. Các hệ sinh thái thủy sinh chịu tác động mạnh nhất khi sinh vật tích lũy PFAS trong mô mỡ, làm rối loạn chuỗi thức ăn và ảnh hưởng đến đa dạng sinh học.
Thực tế tại một số quốc gia, kể cả Việt Nam, đã ghi nhận dấu vết PFAS trong nguồn nước sinh hoạt, gây lo ngại về rủi ro lâu dài. Do vậy, việc quản lý chặt chẽ và kiểm soát phát thải hóa chất trở thành ưu tiên cấp thiết nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng cũng như giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường sống.
Những ngành sử dụng hóa chất vĩnh cửu phổ biến
Hóa chất vĩnh cửu được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực sản xuất do khả năng chống nước, chống dầu và chịu nhiệt. Một trong những ngành sử dụng nhiều nhất là công nghiệp dệt may. PFAS thường được dùng để tạo lớp phủ chống thấm cho quần áo, giày dép, thảm trải sàn và đồ nội thất. Theo Báo Công Thương (2023), nhiều sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam từng ghi nhận tồn dư PFAS trong quá trình kiểm định chất lượng.
Ngành bao bì thực phẩm và đồ gia dụng cũng là lĩnh vực có tỷ lệ sử dụng PFAS cao. Các loại hộp đựng thức ăn nhanh, giấy chống dầu mỡ, chảo chống dính, màng bọc và thậm chí cả mỹ phẩm đều có nguy cơ chứa PFAS. Báo Tuổi Trẻ (2022) cho biết, một số nghiên cứu tại châu Âu đã phát hiện hàm lượng PFAS trong bao bì thực phẩm vượt ngưỡng an toàn, gây lo ngại cho sức khỏe người tiêu dùng.
Ngành bao bì thực phẩm có tỷ lệ sử dụng PFAS cao
Ngoài ra, lĩnh vực công nghiệp nặng và chữa cháy cũng sử dụng PFAS với số lượng lớn. Đặc biệt, bọt chữa cháy chứa PFAS được dùng trong hàng không, quân sự và dầu khí nhằm dập tắt cháy hiệu quả. Tuy nhiên, đây cũng là nguồn phát thải PFAS nghiêm trọng ra môi trường đất và nước ngầm.
Giải pháp xử lý và quản lý hóa chất tồn lưu lâu dài
Việc xử lý và quản lý hóa chất tồn lưu lâu dài như PFAS là thách thức toàn cầu, đặc biệt khi nhiều người vẫn đặt câu hỏi PFAS là chất gì và vì sao khó loại bỏ. Một trong những giải pháp trọng tâm hiện nay là kiểm soát chặt chẽ từ khâu sản xuất đến tiêu thụ.
Việt Nam đã tham gia Công ước Stockholm về các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy, qua đó cam kết hạn chế nhập khẩu và sử dụng các hóa chất nguy hại trong công nghiệp. Theo Báo Nhân Dân (2023), nhiều quy định pháp luật được ban hành nhằm nâng cao trách nhiệm của doanh nghiệp trong quản lý hóa chất.
Song song với đó, nhiều công nghệ xử lý chuyên biệt đang được nghiên cứu và áp dụng, như đốt ở nhiệt độ cao, oxy hóa nâng cao hay hấp phụ bằng than hoạt tính. Báo Tài nguyên và Môi trường (2023) cho biết, các viện nghiên cứu trong nước đã thử nghiệm xử lý nước ô nhiễm hóa chất vĩnh cửu bằng vật liệu nano, bước đầu mang lại tín hiệu khả quan cho triển vọng ứng dụng thực tế.
Ngoài ra, nâng cao nhận thức cộng đồng và tăng cường giám sát môi trường cũng đóng vai trò thiết yếu. Việc công khai thông tin về sản phẩm chứa PFAS, cùng với khuyến khích sử dụng hóa chất thay thế thân thiện hơn, sẽ giúp giảm nguy cơ tích tụ lâu dài. Báo Lao Động (2022) nhấn mạnh rằng quản lý rủi ro hóa chất cần gắn liền với chiến lược phát triển bền vững, tránh đánh đổi sức khỏe cộng đồng để lấy lợi ích kinh tế ngắn hạn.
Có thể thấy, hóa chất vĩnh cửu mang lại nhiều tiện ích trong sản xuất nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro lớn đối với sức khỏe và môi trường. Việc quản lý, giám sát và phát triển các công nghệ xử lý tiên tiến sẽ là hướng đi cấp thiết nhằm hạn chế tác động lâu dài của nhóm hóa chất này.
